Sıra dışı bir komplikasyonu inceliyoruz bugün. Sanki uzaydan gelmiş kadar radikal, öte yandan bir o kadar da klasik ve hatta muhafazakar. Huzurlarınızda yıldız çarkı.
Hikayenin başı bir hayli ilginç. 1655 yılında göreve başlayan Papa 7. Alexander’in derdi büyüktü. Odasında yer alan büyük saatin gürültülü tiktakları, Papa’nın uykularını kaçırıyordu. Yetmezmiş gibi saati karanlıkta okumak da imkansızdı. Kardinal Barberini’ye dert yandı Papa. Barberini bu dertleri dinledi ve Romalı saat ustaları olan Campani kardeşlere aktardı.
Saatin sessizliği için yepyeni bir eşapman geliştirildi. Sessiz krank adı verilen mekanizma sayesinde kısa bir sarkaçla kontrol edilen saat, eşapmanın kesintisiz dönüşüyle çok daha sessiz çalışıyordu. Peki, bırakın Super-Luminova’yı, daha trityumun hatta radyumun saatlerde kullanılmasına bile 250 seneden fazla bir zaman varken, gece görünebilecek kadar okunaklı bir kadran nasıl yapılacaktı?
Saatin gece görünürlüğünün sağlanması için de basit ama etkili bir çözüm bulunmuştu. Saatin kabini içinde yanacak bir gaz lambası, kadranı arkadan aydınlatacaktı. Lambanın dumanı ise saatin bacasından(!) dışarı tütecekti. Neyse ki kardeşler okunabilirlik oyununu bir adım daha öteye geçirmeye karar verdiler.
Aynı yüzyılın başında Johannes Kepler tarafından ortaya atılan, gezegenlerin sürekli dönüşünü betimleyen teoriden esinlenen saat ustalarının aklına, dahiyane bir zaman gösterim metodu gelmişti. Hayatı aşamalara bölmek gibi, kadranı da çeyrek dilimlere bölmüştü Campani kardeşler. Bakır kadranda yer alan romen rakamları, alışılagelmiş zaman gösterme yöntemlerinden çok daha farklı bir şekilde karşımıza çıkmıştı. Amaç, kadranın karmaşıklığını bir nebze de olsa azaltabilmek, daha hızlı bir şekilde saatin öğrenilmesini sağlamaktı. İşte bu çabaların sonucunda yıldız çarkı komplikasyonu da hayata gözlerini açmıştı.
Bu sıra dışı fikrin saat dünyasındaki uygulamalarının detaylarına devam etmeden önce mekanizmanın kendisi hakkında biraz bilgi vermek istiyorum. Öncelikle bu sistemi mekanizmaya sonradan eklenen bir modül gibi düşünebilirsiniz. Normalde akrep, yelkovan ve varsa saniye kolları aynı sistemden tahrik edilirler, sadece büyükten küçüğe doğru geçilirken 60’a 1 oranında hız artırılır. Yıldız çarkı komplikasyonunda ise saat kolu bulunmaz, dakika kolu ise disk sayısı ile ters orantılı şekilde yavaşlatılmıştır. Saat kolunu döndüren şaftın üzerine tercihen 3 ya da 4 disk yerleştirilir. Kaç disk varsa kadranda açılacak pencerenin açı miktarı da, 360’ın disk adetine bölünmesiyle belirlenir. 12 saatin disk sayısına bölünmesiyle de, her diskin üzerinde yer alacak saat sayısı ortaya çıkar.
Şimdi bir örnekle mekanizmayı açıklayalım. Var sayalım ki, 3 adet disk ile zamanı göstermek istiyorsunuz. O halde 360 dereceyi 3’e bölünce elde ettiğimiz 120 derece bize kadrandaki pencerenin yay açısını veriyor. Yani kadranın üçte biri boyunca zaman gösterimi yapacağız. 12 saati 3’e bölüyoruz ve bulduğumuz 4 sayısı bize her disk üzerine yerleştirmemiz gereken sayı adetini veriyor. Elbette bu sayıları rastgele ya da ardışık bir şekilde yerleştirmiyoruz. Kural şöyle, diskin üzerinde yer alan sayılar disk sayısı kadar atlayarak konumlandırılıyorlar. Yani bir diskte 4 adet sayı varsa, bunlar, 1, 1+3, 1+3+3 ve 1+3+3+3 şeklinde yazılıyorlar. Diğer diskte 2, 2+3, 2+3+3... gibi.
Peki bu atlamanın sebebi nedir? Üzerinde 1 yazan diski ele alalım. 120 derecelik dakika gösterimi sağlayan pencerenin başında 1:00, sonunda ise 1:59 ibareleri yer alıyor. 1:59’dan sonra, sıradaki diskin 2 sayısını gösteren kısmı göreve başlıyor. Daha sonra 3 yazılı disk görevini bitiriyor. Sıradaki saatimiz 4 ancak bu sayı 1 ile aynı diskte yer alıyor. Demek ki, 1, 4, 7 ve 10 sayılarını içeren disk, zaman gösterimini bitirip turuna devam ederken, bir noktada kendi etrafında dönüyor. İşte bu dönüş için, disklerin altında yerleştirilen yıldıza benzeyen çark ve yay mekanizması kullanılıyor. Kadran altına yerleştirilen pimler, bu çarklara adeta çelme takıyorlar ve disklerin dönmelerini sağlıyorlar.
Basit değil mi? Bir o kadar göz alıcı ve romantik! Bu arada, çok benzer bir mantıkla çalışan jump hour yani zıplayarak ilerleyen saat göstergesi komplikasyonu da buradan türetiliyor. Yıldız çarkı, 1920’li yıllarda Breguet ve Vacheron Constantin tarafından bazı cep saatlerinde kullanılıyor. Jump hour özelliğine ise 30’lardan 80’lere kadar birçok markada rastlıyoruz.
1990’lara gelindiğinde, İsviçre saatçiliğinin en önemli isimlerinden Audemars Piguet, benzersiz bir modelle saat severlerin karşısına çıkıyor. JLC Caliber 889’u temel alan 2124 ile donatılan ve üzerinde AP’nin geliştirdiği yıldız çarkı modülü bulunan saat, 1996 yılına kadar üretimde kaldı. Araya da bir bilgi sıkıştırayım. Audemars Piguet’in bir dönem mekanizmalarında bolca JLC imzası görmek mümkün. Uzun bir süre AP, JLC’nin yüzde 40’ının sahibiydi. Daha sonra bu hisseler Richemont grup tarafından AP’den satın alındı.
Neyse, kaldığımız yerden devam edelim. Aynı mekanizmaya sahip farklı kadran ve kasa kombinasyonlarına sahip AP’ler de yine markanın ve komplikasyonun hayranlarının beğenilerine sunuldular. 2000 yılında Audemars Piguet, artık üretilmeyen Edward Piguet ve Millenary koleksiyonlarında bir kez daha yıldız çarkı komplikasyonunu ürün grubuna dahil etti.
Aslında bana bu makaleyi yazdıran sebep de yine Audemars Piguet’den geldi. Markanın, görece yeni serisi Code 11.59, yepyeni bir versiyonu ailesine kattı: Code 11.59 by Audemars Piguet Starwheel (15212NB.OO.A002KB.01). Yeni model, 41mm çapında 18K beyaz altın ve siyah seramikten üretilen kasaya sahip. Code serisine özgü çift açılı safir kristal camla tamamlanan modelin su geçirmezlik değeri 30 metre olarak belirtilmiş. 10,7mm kalınlığındaki saatin kalbinde in-house üretilen otomatik kalibre 4310 yer alıyor. 70 saat güç rezervine sahip mekanizmanın yıldız çarkı modülü de yine Audemars Piguet uzmanlığıyla üretilmiş.
Bugün, yıldız çarkı komplikasyonuna sahip saatler üreten az da olsa üreticilere rastlamak mümkün. Arnold & Son Golden Wheel, H. Moser & Cie. Endeavour Flying Hours, Gorilla Drift bu örneklerden birkaçı.
Yıldız çarkının yıldızlardaki temsilcilerinden Urwerk kendine has yorumu ve birbirinden özel saatleri ise bambaşka bir makaleyi, tek başına hak ediyor.
